تخت جمشید

تخت جمشید نامی است که در دوره اسلامی ایران برای این مجموعه عظیم به کار رفته است. گویا در این دوره ایرانیان اطلاع چندانی از پیشینه باستانی خود نداشته و می‌‌پنداشتند که اینجا تختگاه"جمشید" از شاهان اساطیری ایران بوده است.

ونانیان تخت جمشید را پرسپولیس به معنای شهر پارسه می‌‌نامیدند. در زمان ساسانیان نیز آنرا "ست ستون" یا همان صد ستون می‌‌خواندند. اما نام اصلی تخت جمشید پارسه کرته است که اشاره دارد به پارسیان یکی از سه شاخه بزرگ قوم آریایی و به وجود آوردنده سلسله هخامنشی. درگل نوشته‌‌ها و نیز کتیبه در گاه سنگی تالار ورودی تخت جشید، از این مجموعه با عنوان پارسه یاد شده است.

تخت جمشیددر ۵۷ کیلومتری شمال شیراز قرار داد و بر خلاف آنچه اغلب می‌‌پندارند، نه در محدوده شهر شیراز که در حوزه شهرستان "مرودشت" واقع شده است. این اثر باستانی در دامنه کوهی موسوم به "کوه رحمت" جای گرفته که در زمان هخامنشیان از تقدس مذهبی برخوردار بوده است. در واقع برای ساختن تخت جمشید، بخش بزرگی از دامنه کوه رحمت را تسطیح کرده و به صورت یک صفه درآورده‌‌اند. این صفه ۱۷۷۰ متر از سطح دریا ارتفاع دارد و مشرف به دشت زیبا و آباد مرودشت است. مردم همواره از جبهه غربی وارد تخت جمشید می‌‌شوند که شیبی ملایم به سمت کاخ دارد و از این رو کمتر متوجه ارتفاع آن می‌‌شوند. اما از جبهه جنوبی و از درون دشت، تخت جمشید در جایگاهی بلند و بسیار پرابهت دیده می‌‌شود.

تخت جمشید در دوره زمامداری سلسله هخامنشیان(۵۵۹ تا ۳۳۳ پیش از میلاد) ساخته شده است. بررسی‌‌های تاریخی نشان می‌‌دهد که ساخت این اثر سترگ معماری در سال ۵۱۸ ب.م آغاز شد و بیش از یکصد سال به طول انجامید. بنابراین، اگر آغاز ساخت تخت جمشید را ملاک قرار دهیم، این اثر اکنون ۲۵۲۳ ساله است و اگر زمان تقریبی پایان ساختنش را در نظر بگیریم، ۲۴۲۳ سال عمر دارد.

تخت جمشید ۱۲۵۰۰ متر مربع معادل ۴/۱ هکتار وسعت دارد. ابعاد مجموعه کاخ‌‌های تخت جمشید که در جهت شمالی- جنوبی واقع شده‌‌اند، بدین شرح است: ضلع شمالی ۳۰۰ متر؛ ضلع جنوبی ۳۹۰ متر؛ ضلع شرقی ۴۳۰ متر و ضلع غربی ۴۵۵ متر. بنابراین مجموعه تخت جمشید یک چهارضلعی نامنظم است که بزرگترین ضلع آن یعنی ضلع غربی پشت به کوه رحمت داده است.

تخت‌‌جمشید به وسیله داریوش اول سومین شاه سلسله هخامنشی بنیان نهاده شد، اما تا زمان حیات وی کامل نشد و ساخت و سازها در دوره جانشینان او یعنی فرزندش خشایارشاه و نوه‌‌اش اردشیر اول ادامه پیدا کرد. البته عملیات ساختمانی در تخت جمشید تا پایان دوره هخامنشی متوقف نگردید. اما عمده کارها در زمان سلطنت سه پادشاه یاد شده ، به انجام رسید. بنابراین هنوز هم در تخت جمشید بقایای بناهای نیمه کاره به چشم می‌‌خورد. یکی از این بناها دروازه بزرگی است که در ضلع شمال شرقی مجموعه قرار دارد.

تخت جمشید یکی از سه پایتخت هخامنشیان بود؛ اما جنبه کاملاً تشریفاتی داشت و کارهای سیاسی و اداری در دو پایتخت دیگر یعنی شوش(پایتخت زمستانی) و هگمتانه(همدان امروزی، پایتخت تابستانی) به انجام می‌‌رسید. تخت جمشید یک زیارتگاه مقدس ملی بود که برای برگزاری جشن‌‌های نوروزی مورد استفاده قرار می‌‌گرفت. به بیان دیگر همه چیز در تخت جمشید برای بزرگداشت نوروز(آغاز سال ایرانی) بنا شده است. هر ساله در نوروز نمایندگان ملت‌‌های تحت فرمان امپراتوری هخامنشی که تعدادشان به ۲۸ ملت می‌‌رسید به تخت جمشید می‌‌آمدند و در دشت بزرگ مقابل آن خیمه می‌‌زدند.

آنان پس از بالا رفتن از پله‌‌های وروی کاخ، از دروازه ملل عبور می‌‌کردند و هدایایی را که از سرزمین خود آورده بودند، به شاهنشاه تقدیم می‌‌داشتند. تصاویر گویایی از این تشریفات که نمایندگان ملت‌‌های فرمانبردار را با هدایای مخصوص نشان می‌‌دهد، در نقش برجسته‌‌های تخت جمشید به چشم می‌‌آید.

در مراسم نوروز تخت جمشید خارجیان یعنی ملت‌‌های بیرون از سلطه هخامنشیان حضور نداشتند و به همین سبب هیچ یک از نویسندگان یونانی که قبل از حمله اسکندر در ایران می‌‌زیسته‌‌اند، نامی از تخت جمشید به میان نیاورده‌‌اند. حتس "کتزیاس" پزشک یونانی اردشیر دوم اشاره‌‌ای به این پایتخت افسانه‌‌ای نکرده است.

اغلب بناهای سترگ دنیای باستان با بیگاری گرفتن از بردگان یا اسیران جنگی ساخته شده‌‌اند. نمونه بارز این بناها اهرام مصر است که برای ساختنشان ده‌‌ها هزار برده تخت بهره‌‌کشی توام با آزار قرار گرفتند. اما تخت جمشید با همه عظمت وابهت خود و به وسیله استادکاران و کارگرانی ساخته شد که هر یک به سهم خود حقوق معینی دریافت می‌‌کردند.

در دهه 1350 شمسی در شمال پایتخت و در نزدیکی دروازه ناتمام سی هزار لوح گلی به خط عیلامی به دست آمد که در بردارنده صورت پرداخت‌‌های دولتی به کارگران، خدمتگزاران و ماموران تخت جمشید بود. در این لوح‌‌ها مدت کار، مبلغ دستمزد، چگونگی پرداخت و حتی میزان پرداخت مساعده به کارگران نیز قیده شده بود. لوح‌‌های کشف شده برای بررسی بیشتر به آمریکا فرستاده شدند؛ اما با پیروزی انقلاب اسلامی دولت آمریکا از بازگرداندن آنها به ایران خودداری ورزید. پرونده این موضوع هنوز در محاکم قضایی آمریکا در حال پیگیری است.

حتماً می‌‌دانید که بخشی از معروفیت تخت جمشید مدیون ستون‌‌ها و سرستون‌‌های زیبای آن است که برخی‌‌شان زینت بخش موزه‌‌های خارجی هستند. مجموعه کاخ‌‌های تخت‌‌جمشید به روزگار آبادانی 550 ستون داشت که اکنون بخش اندکی از آنها سرپا ایستاده‌‌اند؛ اما پایه اغلب ستون‌‌ها همچنان باقی است. از 36 ستون کاخ آپادانا تنها 13 ستون باقی مانده که هر یک قبل از فروافتادن سرستون‌‌ها 65/19 متر ارتفاع داشتند. کاخ دروازه ملل، چهارستون، به ارتفاع 5/16 متر داشت که اکنون سه تای آنها پابرجا هستند. در دو تالار صد ستون و نود و نه ستون حتی یک ستون نیز باقی نمانده، اما قطعات ستون‌‌های فرو افتاده در این سو آن سو پراکنده است. اکنون همه این قطعات جمع‌‌آوری و شماره‌‌گذاری شده‌‌اند.

ستون‌‌های تخت‌‌جمشید نسبت به ستون‌‌های مشابه یونانی بسیار بلندند و از این گذشته سرستون آنها که به شکل گاو (دوگاو با سر انسان) است، چندین تن وزن دارد. برافراشتن ستون‌‌هایی با چنین بلندا و وزنی با امکانات ۲۵۰۰ سال پیش بسیار شگفت جلوه می‌‌کند و این شگفتی زمانی دو چندان می‌‌شود که بدانیم ۵۵۰ ستون از این نوع در تخت جمشید وجود داشته است!

ستون‌‌های تخت جمشید آن قدر زیاد بود که "آتروپ" معمار سرشناس آمریکایی از آن با عنوان "جنگل ستون‌‌ها" یاد کرده است.